Metafora (z greckiego: przeniesienie) to takie użycie języka, w którym dane znaczenie, w intencji używającego metafory, ma wskazywać na inne znaczenie.
Metafora (gr. μεταφορά metaphorá), inaczej przenośnia, to językowy środek stylistyczny, w którym obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów, np. „od ust sobie odejmę”, „podzielę się z wami wiadomością” lub „złote serce”.
Metafora w sztuce i w rozwoju człowieka
Metafora jest typowym środkiem tekstów artystycznych, zwłaszcza poetyckich, gdzie służy jako środek obrazowania, choć utrwala się również w stylu potocznym i publicystycznym. Odgrywa istotną rolę w ewolucji zasobu słownego języka. W rozwoju człowieka pierwsza metaforyczność ujawnia się w wieku dwóch miesięcy. W tym wieku niemowlęta dostrzegają powiązania między wrażeniami pochodzącymi z różnych modalności zmysłowych.
Metafora i analogia
Metafory są często uważane za szczególną odmianę czynienia analogii. Na przykład metaforę przyrównuje się do „skondensowanej analogii” lub do „analogicznej fuzji”. Ponadto analogia i metafora mają działać w sposób podobny tudzież obecny ma być w nich ten sam proces myślowy. Granica między analogią i metaforą ma być przy tym nieścisła (być „rozmyta”), a tym, co je ma odróżniać ma być odległość między porównywanymi w ich ramach obiektami (rzeczami, zachowaniami, osobami, relacjami).
Metafora, język i pragmatyka
Metafora może przybrać formę rzeczownikową, czasownikową, a także może funkcjonować jako szerszy fragment wypowiedzi. Lingwistyka (Pogański, 1999) przyjmuje, że metafora to figura retoryczna oparta na jednej z czterech zasad Kwintyliana, a mianowicie per immutationem, czyli przez zastąpienie. Metafora nie jest porównaniem, bo porównanie nie wiąże się z naruszeniem reguł łączliwości semantycznej, której naruszenie jest cechą metafory. Metafora polega na wprowadzeniu do kontekstu wyrażenia wykluczanego przezeń, inkompatybilnego z nim. Metafora jest sygnałem, który ma skłaniać odbiorcę do poszukiwania właściwej interpretacji. Rozwiązaniem jest relacja podobieństwa między przedmiotami.
Pragmatyka przyjmuje, że w przypadku użycia języka przez odbiorcę zawsze najpierw jest przyjmowane znaczenie literalne, i tylko kiedy owo znaczenie literalne nie ma sensu, wówczas osoba wywodzi znaczenie metaforyczne (Searle, 1995). Koncepcja nie znalazła uzasadnienia wobec badań. Okazało się, że ludzie nie ignorują metafor. Tam gdzie metafora się pojawia, tam, gdzie znaczenie metaforyczne jest możliwe, automatycznie zachodzi proces interpretacji metafory (…).
Inna sprawa, że metafory nie są trudniejsze do zrozumienia, niż porównywalny przekaz literalny, co sugeruje brak uzasadnienia dla koncepcji, że znaczenia literalne maja pierwszeństwo nad metaforami. Czasem metafory w ogóle nie znajdują znaczeniowego literalnego odpowiednika. Szczególnego znaczenia nabierają metafory percepcyjne, które mogą pracować w służbie interpretacji abstrakcyjnych obrazów. W tym przypadku mogą być użyte, w ten sposób, że przez oddanie danego wrażenia zmysłowego próbuje się opisać inne wrażenie zmysłowe. Pola, na których metafory znajdują szczególne zastosowanie to nauka, emocje, cechy osobowości i polityka.
Metafora a intuicja
Wracając do filozofii intuicja odnosi się do natychmiastowego zrozumienia danej idei bez jakiegokolwiek świadomego jej analizowania. A w języku codziennym pojęcie intuicji jest stosowane w odniesieniu do odczucia osoby, iż jej decyzja, opinia, lub rozwiązanie jest prawidłowe, choć nie ma dowodów potwierdzających to odczucie.
W odczuciach indywidualnych pozyskiwanych metodą introspekcji intuicja przeżywana przez osobę rozwiązującą problem jest przejawem, pochodną, przyczyną jej przekonania, że zbliża się rozwiązanie, nawet, jeśli nie wie ona, jakie jest owo rozwiązanie. Tak zdefiniowana intuicja jest formą metapoznania odzwierciedlającego wiedzę i przekonania ludzi na temat własnych stanów i procesów poznawczych. (wymienione fenomeny są podobne do stanu „mam to na końcu języka”, poczucia posiadania wiedzy i innych fenomenów z zakresu metapamięci).