Choć w wielu płaszczyznach rzeczywistości wydać gołym okiem wielki postęp, inne obszary trapi jakiś paradoksalny regres. Wydaje się, że takim obszarem jest zdolność umysłu ludzkiego do krytycznego myślenia, zdrowy sceptycyzm i umiejętność logicznego wyciągania wniosków.
Nie minęło wiele miesięcy od ataku grupy QAnon – której fundamentem są właśnie spiskowe i niezweryfikowane informacje – na Kapitol. Teorie spiskowe związane z korona wirusem wyrastają jak grzyby po deszczu. Wiadomo, że pewne czynniki korelują z podatnością na myślenie spiskowe np. poziom wykształcenia czy chęć poczucia się wyjątkowym. Nowe badanie, opublikowane w Applied Cognitive Psychology, zidentyfikowało inny aspekt poznania powiązany z przekonaniami konspiracyjnymi: krytyczne myślenie.
Grupa badaczy na czele z Anthonym Lantianem z Université Paris Nanterre stwierdziła, że im wyższy poziom myślenia krytycznego, tym niższa wiara w teorie spiskowe. W pierwszym badaniu poproszono 86. uczestników o wypełnienie skali przekonań o spiskach, wskazując, w jakim stopniu zgadzają się ze stwierdzeniami, takimi jak „pewne znaczące wydarzenia są wynikiem działalności małej grupy, która potajemnie manipuluje wydarzeniami na świecie”. Następnie wzięli udział w teście krytycznego myślenia, czytając tekst prasowy, w którym argumentowano, że nocne parkowanie powinno być zabronione na określonym obszarze. Uczestnicy zostali poproszeni o skomentowanie i ocenienie każdego fragmentu tekstu, a następnie sformułowanie odpowiedzi w formie listu.
Listy te były oceniane przez sędziów pod kątem różnych miar krytycznego myślenia, takich jak identyfikacja dobrych argumentów, dostrzeganie alternatywnych wyjaśnień i unikanie nadmiernego uogólniania. Zespół odkrył, że im wyższa wyższe parametry krytycznego myślenia ktoś reprezentował, tym mniej wierzył w teorie spiskowe.
W drugim badaniu wzięło udział więcej uczestników – 252. badanych. Oprócz wykonania miary myślenia konspiracyjnego i zadania oceny tego samego artykułu, uczestnicy opisali również własne umiejętności krytycznego myślenia. Ponownie, osoby o wysokim poziomie zdolności krytycznego myślenia rzadziej wierzyły w teorie spiskowe. Jednak co ciekawe, uczestnicy zorientowani na myślenie w kategoriach spiskowych, nie wydawali się świadomi swoich umiejętności krytycznego myślenia – zarówno ci z wysokim, jak i niskim poziomem myślenia konspiracyjnego oceniali swoje myślenie krytyczne wysoko.
Ma to sens, gdy weźmie się pod uwagę narracje wielu ruchów propagujących teorie spiskowe, które same siebie przedstawiają jako ludzi wyjątkowo krytycznych. Wyniki mogą być przydatne przy projektowaniu interwencji mających na celu zwalczanie myślenia spiskowego. Jednak jeśli ktoś naprawdę wierzy w konkretną teorię spiskową, powiedzenie mu, że brakuje mu umiejętności krytycznego myślenia, raczej nie pomoże, a zamiast tego może bardziej utwierdzić go w swoich przekonaniach.
Badanie ma charakter korelacyjny, więc na jego podstawie nie można wyrokować o przyczynowości – nie można stwierdzić, że brak krytycznego myślenia jest powodem, dla którego ludzie wierzą w teorie spiskowe. Jakie są jeszcze różnice między „zdrowym sceptycyzmem”, a widzenie wszędzie konspiracji? I jak to się ma do ruchu QAnon, który podbił niedawno Kapitol, oraz do tysięcy fakenewsów reprodukowanych w Internecie każdego dnia? Można się spodziewać, że z czasem psychologowie lepiej pojmą te fenomeny.
Jeszcze kilka słów o grupie QAnon (określanej również jako Q) – to anonimowa osoba lub grupa osób rzekomo mająca dostęp do silnie strzeżonych tajemnic państwowych Stanów Zjednoczonych Ameryki, która od października 2017 r. poprzez serwisy internetowe pozwalające na anonimowe umieszczanie wiadomości ujawniać ma informacje o rzekomo dziejącej się „za kulisami” niewidzialnej wojnie pomiędzy administracją Donalda Trumpa wspieraną przez Siły Zbrojne Stanów Zjednoczonych, a tajemniczą ogólnoświatową rozproszoną grupą przestępczą, jakoby korumpującą i podporządkowującą sobie instytucje państwowe USA oraz innych państw świata.
Według Q, administracja Trumpa oraz wojsko są na etapie powolnego demontażu tej grupy, a upublicznianie przez Q informacji jest częścią planu stopniowego przygotowywania populacji USA oraz świata na ujawnienie skali korupcji i przeprowadzenie w pełni legalnego procesu prawnego ukarania skorumpowanych urzędników oraz reorganizacji struktur państwowych. Zwolennicy Q plan nazywają „The Storm” (ang. burza).
W mediach nazwą QAnon oraz The Storm określa się zbiorczo teorie spiskowe oparte o interpretacje wiadomości pisanych przez Q. Ze względu na pewne podobieństwa przyrównuje się je do teorii spiskowych Pizzagate. 30 maja 2019 roku placówka FBI w Phoenix w swoim biuletynie informacyjnym wskazała QAnon oraz Pizzagate jako teorie spiskowe o charakterze antyrządowym mające potencjał do motywowania ekstremistów do popełniania przestępstw i aktów przemocy.